Wat gebeurt er als de populisten aan de macht zijn? Oostenrijk laat het zien
Trouw
Wat gebeurt er als de populisten aan de macht zijn? Oostenrijk laat het zien
Het wordt een van de spannende thema’s bij de komende Europese verkiezingen: hoe gaan de populisten het doen? En hoe moeten gematigd links en rechts daar dan op reageren? Oostenrijk geeft een inkijkje in wat er kan gebeuren als rechts-populisten daadwerkelijk macht krijgen.
De Balkanroute is al weer jaren dicht. De Turkijedeal houdt vluchtelingen en migranten die de sprong naar Europa willen wagen inmiddels effectief tegen. Maar in restaurant Zapfel in Pinkafeld is de vluchtelingencrisis van 2015 nooit helemaal verdwenen. In ieder geval niet uit de hoofden.
Er worden enorme schnitzels uitgeserveerd. Pullen bier van het merk Puntigamer gaan rond. Aan de stamtafel van Reinhold Breneßl (46) gaat het vooral over het carnaval dat later die middag zal aanvangen. Maar wie even aan de oppervlakte krabt heeft het al snel over niets anders meer dan buitenlanders: ‘moslims’ en ‘Afrikanen’ in het bijzonder. Het gaat over de ‘jonge mannen’ die het land binnenstromen, hoe anders ze vrouwen behandelen, dat ze bereid zijn voor haast niets te werken en daarmee banen van Oostenrijkers afpakken.
Enorme impact
Breneßl, gekleed in een groene fleecetrui en eigenaar van een informaticabedrijfje, pakt zijn telefoon en laat een YouTube-filmpje uit september 2015 zien. Het toont een scène aan de Oostenrijks-Sloveens grens. Op een brug proberen vier politieagenten een groep van 350 migranten tegen te houden, meest jonge mannen. Sommigen houden verfrommelde documenten omhoog. “This is no document”, zegt een van de agenten, “you need a passport.” Even later dringt de eerste jongen zich door het fragiele kordon. Er is geen houden aan. Allemaal zetten ze het nu op een lopen, Oostenrijk in. De agenten hebben het nakijken.
De Oostenrijkse overheid had de situatie die bewuste zomer goed onder controle. Maar beelden als deze, die snel hun weg vonden naar sociale media, hadden een enorme impact. De identitair-rechtse Freitheitliche Partei Österreichs (FPÖ), die hoog inzet op veiligheid en immigratie, schoot omhoog in de peilingen. Inmiddels vormt de FPÖ al weer bijna anderhalf jaar een coalitieregering met de conservatieve christen-democratische ÖVP (Oostenrijkse Volkspartij) van Sebastian Kurz.
Ook goeien
Pinkafeld is een stadje van circa 5000 inwoners in een heuvellandschap op een kleine twee uur rijden van Wenen. Het is onderdeel van de regio Burgenland, ooit onderdeel van Hongarije. De vluchtelingencrisis van 2015 speelde zich ver hiervandaan af, al kreeg de gemeente zo’n 150 vluchtelingen toegewezen. Zien laten die zich nauwelijks, zeggen de gasten in restaurant Zapfel.
“Natuurlijk zitten er ook goeien tussen”, zegt Breneßl. En dat jonge Afghanen halverwege hun vakopleiding te horen krijgen dat ze ineens weg moeten, zoals de laatste maanden regelmatig gebeurde, vindt hij ‘bescheuert’. Het nam niet weg dat Breneßl na jaren op de sociaal-democratische SPÖ te hebben gestemd, dit keer voor de FPÖ koos. De partij haalde in Pinkafeld tijdens de laatste verkiezingen ruim 34 procent van de stemmen op; een stijging van 13 procent. Breneßl is blij met de huidige regering. “Eindelijk worden er weer eens zaken aangepakt”, zegt hij.
Buiten Oostenrijk gaat veel aandacht uit naar bondskanselier Kurz. Maar in het land zelf is het Herbert Kickl, namens de FPÖ minister van binnenlandse zaken, die de toon zet. Hij stelde een avondklok voor asielzoekers in en opperde om opvangcentra om te dopen tot ‘vertrekcentra’.
Ook stelde hij een plan voor om gevaarlijk geachte vluchtelingen zonder tussenkomst van de rechter te detineren. ‘Sicherheitshaft’ noemde Kickl dat, een zeer beladen term, omdat ze herinnert aan de ‘Schutzhaft’, waarmee de nazi’s zich van ongewenste personen plachten te ontdoen. Op de vraag of hij zich door het Europese Gerechtshof zou laten tegenhouden, stelde Kickl kortweg, dat het ‘recht de politiek moet volgen’ in plaats van andersom, een uitspraak die lijnrecht indruist tegen de beginselen van de rechtstaat.
Ondergrondse tunnel
Het is niet voor het eerst dat de FPÖ deelneemt aan de regering (de vorige keer was onder leiding van Jörg Haider, in 2000). Maar massaal straatprotest is dit keer uitgebleven. Iedere donderdag schuifelt een bescheiden protestmars door de stad, linkse intellectuelen spreken zich uit en publicaties als Falter en Der Standard voerden de druk op. Maar dat is niets vergeleken bij 2000, toen het protest zo hevig was dat de ministers de beëdigingsceremonie in het presidentieel paleis alleen via een ondergrondse tunnel konden bereiken in plaats van over de Ballhausplatz.
Opmerkelijk is dat ook omdat de partij, onder leiding van Heinz-Christian Strache, de afgelopen jaren alleen nog maar verder naar rechts opschoof, met gerichte campagnes tegen moslims en vluchtelingen. De stichting SOS Mitmensch spreekt van ‘systematisch racisme’. Ook nam onder Strache de invloed van de zogeheten ‘Burschenschaften’ toe, studentengenootschappen die berucht zijn vanwege hun nauwelijks verholen etnonationalisme. In 2000 werd vanuit Brussel gedreigd met sancties. Ook daarvan is nu in het geheel geen sprake.
Ondertussen is de coalitieregering populair en dat plaatst de linkse oppositie voor een dilemma. Moet die mee in het antimigratie-sentiment of zich daar juist verre van houden?
Hoempamuziek
Op het carnavalsterrein aan de andere kant van de stad, te midden van wild uitgedoste stadsgenoten en stampende hoempamuziek, opteert Kurt Maczek, de sociaal-democratische burgemeester van Pinkafeld, onomwonden voor het eerste. De SPÖ dient haar ideeën wat betreft immigratie grondig te herzien zegt hij. “De toelages die vluchtelingen en arbeidsmigranten krijgen wekken rancune op”, zegt hij vanachter een houten biertafel. Kortom: minder immigranten en ze minder verwennen.
Hans Peter Doskozil, namens de SPÖ gouverneur voor de regio Burgerland, is dezelfde mening toegedaan. In dagblad Der Standard uit hij zich voor een ferme opstelling wat betreft immigratie. Daarnaast bepleit hij een onderscheid tussen linkse en rechtse sociaal-democraten: rechtse sociaal-democratie legt nadruk op thema’s als veiligheid, immigratie en nationale identiteit, dat laatste in een poging cultureel conservatieve arbeiders terug te winnen die naar de FPÖ zijn overgelopen.
Maar is zulk kopieergedrag niet juist heel gevaarlijk vragen critici zich af? Geven kiezers niet de voorkeur aan het origineel boven de kopie? De christendemocraat Kurz had al veel eerder een harde lijn tegen asielzoekers, en zonder scrupules. Op het hoogtepunt van de vluchtelingencrisis, ijverde hij als minister van buitenlandse zaken voor een blokkade van de westelijke Balkanroute. Daarmee ging Kurz lijnrecht in tegen het beleid van Angela Merkel. Het leverde hem bij conservatieven veel punten op, in Oostenrijk, maar ook daarbuiten.
Met name pro-Europese conservatief-liberalen zien een belofte en een rolmodel in de 32-jarige kanselier. Vanuit een ogenschijnlijk kansloze positie is Kurz er tijdens de verkiezingen van 2017 in geslaagd om de FPÖ de pas af te snijden. Nu beteugelt hij de partij vanuit de regering, althans, zo menen zijn fans.
Kurz is pro-Europees, staat pal voor rechten van minderheden, pakt het immigratievraagstuk aan en houdt de rechtstaat hoog, zeggen zijn voorstanders. Daarmee zou hij hét antwoord zijn op de autoritaire en illiberale Viktor Orbán in buurland Hongarije.
De duivel
Florian Wenninger, historicus van de universiteit Wenen, deelt deze visie niet. “Kurz heeft zijn ziel aan de duivel verkocht”, zegt hij in zijn werkkamer. “Wat betreft immigratie heeft hij gewoon alles van de FPÖ overgenomen.” Wenninger ontmoette Kurz naar eigen zeggen meerdere malen. “Ik verzeker je, hij heeft geen agenda anders dan die van hemzelf. Hij heeft geen grens op rechts en schuift zo ver op als nodig.” Waarom spreekt Kurz zich niet uit tegen de schrille taal en het geknabbel aan de rechtstaat van iemand als Kickl, vragen critici als Wenninger zich af. Waarom laat hij vrijwel alles passeren? Het leverde Kurz de bijnaam ‘Der Schweigekanzler’ op, de stille kanselier.
“Kurz bedrijft dezelfde politiek als uiterst rechts, maar doet dat alleen niet zo agressief en vuil”, zegt de bekende schrijver Robert Menasse, in een Weens restaurant. “Dáárom wordt hij als een alternatief voor Orban gezien.”
Volgens Menasse, auteur van ‘De Hoofdstad’, een alom bejubelde roman die zich afspeelt in het institutionele radarwerk van de Europese Unie, is de onberispelijk geklede en gekapte Kurz bij uitstek een representant van wat hij ‘slim-fit modernity’ noemt. “Als je aan de voorgangers van Kurz vroeg: ‘wat zijn je plannen met de industrie?’, dan zouden die antwoorden: ‘die gaan we privatiseren, en dat gaan we heel grondig doen, en de vakbonden zoeken het maar uit’. Maar als je dat aan Kurz vraagt, zou hij zeggen: ‘dank u voor deze vraag, het is een belangrijke vraag, we zien het probleem, we moeten een oplossing vinden, en daar werken we aan’, en meer niet.”
Hoe valt de populariteit van de FPÖ te verklaren?
Tegen de achtergrond van besneeuwde bergen, groene weiden, Lederhosen, Dirndl en gelukzalig lachende witte jongens en meisjes zeggen de verkiezingsaffiches van de partij aldoor hetzelfde: ‘Wij bieden houvast in tijden van globalisering, immigratie en terreur. Bij ons is de Oostenrijkse eigenheid in goede handen’. De vluchtelingencrisis van 2015 hielp uiteraard een handje. Maar het blijft lastig te vatten hoe een partij als de FPÖ zo sterk kan zijn in een welvarend en veilig land als Oostenrijk.
Waarom stemmen zo veel mensen in Pinkafeld op een partij die tegen immigranten is wanneer er zo weinig zijn? Volgens Florian Klenk, hoofdredacteur van Falter, heeft het te maken met ‘Verlustangst’, de angst iets te verliezen. “Mensen hebben het niet zozeer financieel moeilijk, zoals de Franse gele hesjes. Het is de angst voor verlies van culturele eigenheid. Strache zegt: ik bescherm de status quo, ik zorg dat alles blijft zoals het is.”
Een tweede factor is de jarenlange opgekropte frustratie tegen de zogeheten ‘Proporz’: twee grote establishmentpartijen, ÖVP en SPÖ, die al sinds de Tweede Wereldoorlog de macht verdelen. Een derde element is dat er in Oostenrijk altijd een light variant van het fascisme is blijven bestaan, maar onder het mom van ‘patriottisme’. Dat gaat terug tot de periode vóór de Tweede Wereldoorlog, toen het nazisme concurreerde met een lokale variant van het fascisme, het ‘Austrofascisme’. Dat verving ‘vernietiging’ door ‘uitsluiting’, ‘Blut und Boden’ door ‘Heimat’ en racisme door rabiaat patriottisme.
Het verlangt naar een autoritaire staat en ziet grondwet en rechtssysteem als zaken die je naar je hand kunt zetten. Na de oorlog moesten nazi’s worden ‘heropgevoed’, maar konden Austrofascisten volstaan met de herformulering van termen. “Het is de voortzetting van dezelfde mentaliteit”, zegt schrijver Menasse. “Het Austrofascisme is hier volkomen salonfähig, zolang je maar geen concentratiekamp opent.”
Volgens Menasse is het domste dat de SPÖ kan doen meegaan in het anti-immigratiediscours van de coalitiepartijen, zoals de burgemeester van Pinkafeld voorstelt. “De eerste fout die de sociaal-democraten maakten was dat ze de neoliberale agenda overnamen. Geconfronteerd met de economische puinhopen daarvan hebben de rechtse partijen een schuldige aangewezen: de immigrant. En in reactie daarop zeggen de sociaal-democraten: ‘Oké, als mensen willen geloven dat dat de reden is, dan zullen wij ook zeggen dat dit de reden is’.” Dat, zegt Menasse, zou de tweede blunder zijn, fataal ook. “Dan gelooft niemand ze meer.”
Lees ook:
Populisten bepalen de grenzen in Europa
De invloed van populisten groeit in heel Europa. Een bijeenkomst, waar Europese leiders spreken over de opvang van vluchtelingen, vindt daardoor plaats in een sfeer van politieke crisis.
Wat is populisme?
Populisten die aan de macht komen, binden niet in, zoals vaak wordt gedacht. Ze proberen dan juist de basale democratische rechten in te perken, waarschuwt populismekenner Jan-Werner Müller in zijn nieuwe boek.
Reacties
Een reactie posten