Boosheid, angst, verbazing en schaamte
Vorige week was het een jaar geleden dat Trouw en RTL Nieuws samen begonnen met publiceren over de toeslagenaffaire. Ik schreef daarvoor al over de 'Boevenstreken van de Belastingdienst', maar het daadwerkelijke onderzoek met Jan Kleinnijenhuis moest nog op stoom komen. Voorlopige apotheose, na een jaar: een ongekende aangifte van het ministerie van Financiën bij het Openbaar Ministerie (OM) tegen de eigen Belastingdienst. Wegens vermoedens van ambtsmisdrijven: beroepsmatige discriminatie en knevelarij.
Ik was in shock toen ik de vooraankondiging hoorde, via bronnen op het ministerie. Aangifte. Want aangifteplicht. No way out. Een glasheldere 'second opinion' over de vraag of strafrecht in beeld kwam. Ja dus. Dit zou er flink inhakken en nog heel lang nadreunen. Bij de Belastingdienst, bij de afdeling Toeslagen, op het ministerie, in politiek-bestuurlijk Den Haag, in de Tweede Kamer – en ver daarbuiten. En natuurlijk bij de gedupeerden - die zelf al lang wisten dat ze door een onaantastbare overheid onder de bus waren gegooid.
Ik heb er geen vertrouwen meer in dat het binnen onze organisatie nog goed zal komen. En ik ben niet de enige die er zo over denkt
"Ingeslagen als een bom", schreef de directeur-generaal Toeslagen in een 'weekbericht'. De aankondiging van een strafrechtelijk onderzoek maakte een vloedgolf van emoties los: "De stroom wordt snel groter. En ik zie boosheid, frustratie, angst, verbazing en schaamte." De DG bestreed de suggestie dat ambtenaren op non-actief waren gezet. Om eraan toe te voegen dat de voormalig directeur Toeslagen (die nu een andere topbaan had) plaats moest maken voor een tijdelijk waarnemer. En dat drie andere topambtenaren 'versneld' een andere functie kregen. Omdat zij destijds 'gezichtsbepalende' figuren waren in het Managementteam Fraude.
Toen volgde er een zinnetje van de baas van Toeslagen dat kwaad bloed zette: "De integriteit van de desbetreffende directeuren staat niet ter discussie." Een lawine aan reacties op de interne 'beeldkrant' bleef niet uit. Als mensen integer waren, waarom werden ze dan nu geslachtofferd door de leiding? Waar ambtenaren eerder aandrongen op disciplinaire maatregelen of zelfs onderzoek van de Rijksrecherche, kreeg woede nu de overhand. Een ambtenaar met wie ik contact heb zei me verbijsterd 'verslagen en boos' te zijn. "Ik heb er geen vertrouwen meer in dat het binnen onze organisatie nog goed zal komen. En ik ben niet de enige die er zo over denkt."
Het wegkijken ging ook door toen Menno Snel en de ambtelijke top uit hun 'tunnelvisie' ontwaakten
Het is exact het tegendeel van wat staatssecretarissen Hans Vijlbrief (Belastingdienst) en Alexandra van Huffelen (Toeslagen) voor ogen hadden, toen ze aan de klus begonnen. Zij wilden een hersteloperatie voor de 20.000 gedupeerden, schoonmaak bij de Belastingdienst – een dienst die weer netjes volgens de wet gaat werken, doodsaai is, en waar je nooit iets over hoort, omdat alles functioneert. Ze wilden een 'veilige cultuur' – open praten met medewerkers over het verleden, alle rotzooi op tafel. Om lessen te trekken. De rechtsstatelijkheid en rechtsbescherming herstellen.
Hoe heeft het in vredesnaam zover kunnen komen? Ik dacht na over wat er in dit krankzinnige dossier in een jaar is gebeurd. Vijlbrief en Van Huffelen zijn geconfronteerd met een explosieve erfenis van politiek en ambtelijk wegkijken, óók het afgelopen jaar. Het wegkijken ging ook door toen Menno Snel en de ambtelijke top uiteindelijk halverwege 2019 uit hun 'tunnelvisie' ontwaakten. Er kwamen excuses aan een groep van 300 ouders voor de ontspoorde fraudejacht in 2013 - 2016 en er kwam onderzoek naar mogelijke compensatie. Alles moest in de toekomst beter. En vooruit met de geit. Nee, geen aanwijzingen dat er verder iets mis was. Geen signalen.
Bij een normaal mens gaan dan alle alarmbellen af: dit kán niet zonder gevolgen blijven
Sinds een rapport van de Nationale Ombudsman uit 2017 wist iedereen al dat het overheidsoptreden ronduit onbehoorlijk en onzorgvuldig was. De Kamer ging vorig jaar zomer een stap verder: een snoeiharde motie, die met algemene stemmen werd aanvaard. De stopzetting van toeslagen voor kinderopvang was 'onrechtmatig'. Onrechtmatig. Bij een normaal mens gaan dan alle alarmbellen af: dit kán niet zonder gevolgen blijven. Dit raakt de integriteit van bestuur in het hart, zowel de ontspoorde fraudejacht, als de gebrekkige afhandeling. Maar de ambtelijke en politieke top van de Belastingdienst bleven in de ontkenningsstand.
In de toeslagenaffaire werd het iedere keer weer gekker. Nationale Ombudsman voorgelogen. Gejokt tegen de Autoriteit Persoonsgegevens. Stukken achtergehouden in rechtszaken. Artikel 68 van de Grondwet uitgeschakeld: de Kamer structureel níet en vaak onvolledig of onjuist of te laat geïnformeerd. En toen kwam het besluit over een Wob-verzoek van RTL Nieuws en Trouw, in november.
Feiten die intern al maanden bekend waren: niet alleen waren die stopzettingen onrechtmatig – er was willens en wetens een beleid volgehouden waarvan men wist dat onschuldige burgers de dupe zouden worden: 80 procent fout, 20 procent goed. En: niet alleen was in 100 zaken tweede nationaliteit 'in beeld' gebracht; er werd ook specifiek op (tweede) nationaliteit onderzoek gestart.
Als integriteitsproblemen niet worden aangepakt, dan corrumpeert een hele dienst
Wat deed de politieke en ambtelijke top toen? Niets. Niet eens een onderzoek naar ernstige misstanden. Nee, geen aanwijzingen dat individuele ambtenaren strafrechtelijk verwijtbaar zouden hebben gehandeld. De vraag naar schuld, verantwoordelijkheid en consequenties was eerder al vakkundig gesloopt uit het onderzoek van de commissie-Donner (een adviescommissie) én van de Auditdienst Rijk – dat weigerde specifiek het handelen van ambtenaren te onderzoeken. Dus: misstanden, ontsporingen en aanwijzingen voor ambtsmisdrijven en machtsmisbruik stapelen zich op op je bureau, maar je doet níets?
Ik ben benieuwd naar het oordeel van experts over het handelen van toenmalig staatssecretaris Menno Snel en de ambtelijke top onder hen. Kwalificeert dit niet-handelen in de nasleep niet ook gewoon als plichtsverzuim? Als integriteitsproblemen niet worden aangepakt, dan corrumpeert een hele dienst, schreef ik vaker. Maar dit was wat er gebeurde aan de top. Geen onderzoek. En eigen medewerkers zagen het met lede ogen aan.
Een vrijgeleide gegeven. Immuniteit beloofd. Nee, er zouden géén disciplinaire maatregelen volgen
Een uitweg: buutvrij
Vandaag blijkt uit onderzoek van Trouw en RTL Nieuws dat het nóg weer erger is. De ambtelijke top van de Belastingdienst heeft sleutelspelers uit de toeslagenaffaire eind vorig jaar een vrijgeleide gegeven. Immuniteit beloofd. Nee, er zouden géén disciplinaire maatregelen volgen. Drie ambtenaren eisten voorafgaand aan het onderzoek door de Auditdienst Rijk dat gespreksverslagen niet tegen hen gebruikt zouden worden en niet in hun dossiers terecht zouden komen. En die toezegging kregen ze. De Belastingdienst leed aan 'institutionele vooringenomenheid': iedereen was schuldig. Dus niemand. Een alarmerende waarschuwing van de hoogste ambtelijke baas van het ministerie werd door de fiscus genegeerd: dit zou wel eens strafrecht kunnen zijn.
Toen bij de nieuwe ambtelijke en politieke top duidelijk werd dat alle onderzoeken nog niet de onderste steen boven hadden gebracht, broedde staatssecretaris Van Huffelen op een uitweg. Want die waarheid moest alsnog boven tafel, terwijl er steeds meer nieuwe lijken uit de kast rolden. Zwarte lijsten. Selectie op tweede nationaliteit. Ze dacht in die fase na over een 'buutplek'; een plaats waar ambtenaren 'buut vrij' kregen, als ze alsnog alles zouden opbiechtten over wat er allemaal was gebeurd.
Het is een hoge prijs die wordt betaald voor jaren wegkijken en vluchten in zelfbehoud
Dat nadenken eindigde abrupt, toen een externe advocaat vorige week vaststelde wat iedereen al maanden kon zien aankomen, en waar de secretaris-generaal van het ministerie al voor waarschuwde: dat de integriteitsschendingen zó ernstig waren, dat sprake was van het ‘redelijk vermoeden’ van ambtsmisdrijven. Van aangifteplicht dus.
De boosheid, frustratie, angst, verbazing en schaamte van nú heeft de leiding van de Belastingdienst dus over zichzelf afgeroepen. Het is een hoge prijs die wordt betaald voor jaren wegkijken en vluchten in zelfbehoud.
Reacties
Een reactie posten