Knippen en plakken in ons DNA: de ‘genenschaar’ is niet ver weg
Voorstanders van de CRISPR-technologie zien het als een manier om de genetische loterij te slim af te zijn, tegenstanders zien een mogelijke voedingsbodem voor ongelijkheid. Hoe blij moeten we zijn met de mogelijkheid om ons DNA aan te passen?
‘Twee prachtige kleine Chinese meisjes, Lulu en Nana, werden een paar weken terug huilend ter wereld gebracht, net zo gezond als iedere andere baby.’ Jiankui He kijkt geruststellend naar de camera. Hij stut zijn stroeve Engels met een riant gebruik van armgebaren.
Het is de laatste week van november 2018 als de biofysicus zijn experiment per video kenbaar maakt aan de wereld. Op zijn onthulling volgt een golf van verontwaardiging. He heeft op eigen houtje, zonder goedkeuring van collega-wetenschappers, twee baby’s genetisch gemodificeerd met CRISPR-Cas9, een soort genenschaar waarmee erfelijk materiaal heel precies geknipt en geplakt kan worden. He claimt dat hij de twee meisjes resistent heeft gemaakt tegen hiv. Zijn werk wordt beloond met een pariastatus in de wetenschappelijke gemeenschap en een gevangenisstraf van drie jaar.
Nog geen twee jaar later nemen de Franse microbioloog en geneticus Emmanuelle Charpentier en de Amerikaanse scheikundige en hoogleraar biochemie en moleculaire biologie Jennifer Doudna de Nobelprijs voor de Scheikunde in ontvangst voor de ontwikkeling van de CRISPR-technologie: Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats. ‘Deze technologie heeft een revolutionaire impact op de life sciences, draagt bij aan nieuwe behandelingen van kanker en kan de droom om erfelijke ziekten te genezen laten uitkomen,’ staat in het persbericht van de Koninklijke Zweedse Academie voor Wetenschappen.
De mogelijkheden van deze ‘magische genenschaar’ zijn inderdaad schier eindeloos. Want naast het uitroeien van erfelijke ziekten opent CRISPR de deur naar een hoop sciencefictionachtige toepassingen.
JURASSIC PARK
CRISPR maakt het mogelijk om onwenselijke genetische eigenschappen weg te poetsen. Met dat soort ‘boodschappengenetica’ wordt al geëxperimenteerd door biohackers, die met hun huis-, tuin- en keukenwetenschap de begrenzingen van de menselijke soort proberen op te heffen. Josiah Zayner, een boegbeeld van de biohackerbeweging, paste de techniek toe om de genetische remming op de menselijke spiergroei op te heffen. Het experiment mislukte: er is nog altijd geen sprake van een noemenswaardig effect op de spierontwikkeling van de Amerikaan.
Ondertussen onderzoeken ecologen likkebaardend de optie om met behulp van CRISPR uitgestorven soorten als de mammoet weer tot leven te wekken, om zo hun allerwildste rewilding-dromen te laten uitkomen. Spielbergs Jurassic Park staat op het punt om werkelijkheid te worden.
Waar voorstanders van menselijke toepassingen van CRISPR de techniek zien als een manier om de genetische loterij te slim af te zijn, zien tegenstanders in CRISPR juist een mogelijke voedingsbodem voor ongelijkheid.
Ook in de huidige volksgezondheidscrisis kan CRISPR een uitkomst bieden. In de zoektocht naar een vaccin − waar een hoop genetisch knip- en plakwerk aan te pas kwam − werd de techniek gebruikt. En CRISPR kan ook helpen om het coronavirus op te sporen. Zo zijn er in de Verenigde Staten tests ontwikkeld die met behulp van CRISPR kleinere hoeveelheden van het virus kunnen detecteren dan de nu veel gebruikte PCR-test.
Met de Nobelprijswinst van Doudna en Charpentier is de techniek definitief vanuit de schuur van de biohackers in de wetenschappelijke schijnwerpers gestapt. Het onderzoek naar CRISPR zal alleen nog maar toenemen, en het is niet ondenkbaar dat de technologie in het komende decennium wordt goedgekeurd voor gebruik op mensen.
Maar niet iedereen is enthousiast. Waar voorstanders van menselijke toepassingen van CRISPR de techniek zien als een manier om de genetische loterij te slim af te zijn, zien tegenstanders in CRISPR juist een mogelijke voedingsbodem voor ongelijkheid. Bovendien ontbreekt brede maatschappelijke consensus voor het gebruik ervan, stellen critici.
Dat menselijke toepassingen van CRISPR-Cas (CRISPR-associated genes & proteins) onze kijk op gelijkheid, maakbaarheid en gezondheid gaat veranderen, staat vast. Maar hoe gaat die invloed eruit zien? En wie bepaalt welke kant het op gaat?
EUGENETICA
Om daar een zinnige uitspraak over te kunnen doen, moet je onderscheid maken tussen de verschillende toepassingen van CRISPR, vindt rechtsfilosoof Britta van Beers (VU). In de Hortus in Amsterdam licht ze haar kijk op het gebruik van CRISPR toe. ‘Enerzijds kun je CRISPR somatisch gebruiken. Dat wil zeggen dat je een modificatie aanbrengt in het DNA van een bestaand individu.’
Hoewel CRISPR verfijnder dan ooit in het DNA kan knippen, zijn veel menselijke eigenschappen, zoals haarkleur of aanleg voor erfelijke ziekten, gekoppeld aan verschillende genenparen. Het is dus niet zo dat één stuk DNA ook noodzakelijk codeert voor één eigenschap.
De echte revolutionaire potentie van CRISPR schuilt in de mogelijkheid van zogeheten ‘kiembaanmodificatie’, vindt Van Beers − het aanpassen van DNA in de cellen van een menselijk embryo. Die genetische aanpassingen worden doorgegeven aan het nageslacht. ‘Je beschikt dan niet alleen over het DNA van een ziek individu, maar ook over de toekomst van de menselijke soort,’ zegt Van Beers.
Daarnaast is het onderscheid tussen behandeling en verbetering van belang. Behandelingstoepassingen van CRISPR hebben als doel om erfelijke ziekten te genezen, terwijl verbeteringstoepassingen, zoals het aanpassen van oogkleur of de genetische aanleg voor muzikaliteit, geen medische grondslag hebben.
Vooral die tweede toepassing van CRISPR riekt volgens sommige critici naar eugenetica, het onderzoek naar verbetering van de menselijke soort aan de hand van genetisch materiaal. En als het over eugenetica gaat, dan ligt de associatie met nazi-Duitsland altijd op de loer. De nazi-eugenetica, gebaseerd op het ideaal van rassenhygiëne, leidde in de Tweede Wereldoorlog tot gedwongen sterilisatie en moord op minderheden die niet aan het Nationaal Socialistische ideaal voldeden.
ZELFSTANDIG WEZEN
Een nogal overtrokken vergelijking, vindt Eerste Kamerlid voor D66 en hoogleraar biomedische ethiek (UMCU) Annelien Bredenoord. Zij heeft geen principiële bezwaren tegen kiembaanmodificatie. ‘Er zit echter wel een grote mits aan: het moet veilig en voor iedereen gelijk beschikbaar zijn,’ stelt ze.
En dat is nu juist het probleem, vindt medisch historicus Benjamin Hurlbut (Arizona State University). Hij hield zich de afgelopen jaren intensief bezig met het debat over CRISPR en de toedracht van het experiment van Jiankui He.
‘Als we CRISPR toegankelijk maken in het huidige systeem, dan zal de technologie de ongelijkheid overnemen die dat systeem kenmerkt,’ zegt hij via Skype. En dat systeem kent nogal wat ongelijkheden.
Van Beers onderschrijft dat sentiment: ‘Je hoeft geen Piketty gelezen te hebben om te zien dat de wereld steeds ongelijker wordt. Hoe kan je dan met droge ogen beweren dat die techniek voor iedereen toegankelijk gaat zijn?’
‘Het is niet zo dat die technologie een zelfstandig wezen is dat ons beïnvloedt. Wij maken die technologie. Daar leggen wij onze normen en waarden in.’
Dat is heel simpel, meent Annelien Bredenoord: daar zijn we zelf bij. ‘Het is niet zo dat die technologie een zelfstandig wezen is dat ons beïnvloedt. Wij maken die technologie. Daar leggen wij onze normen en waarden in. En tegelijkertijd beïnvloedt het bestaan en het gebruik van die technologie ons weer.’
Bredenoord verzet zich dan ook tegen het narratief waarin de mens lijdend voorwerp is van de technologie. ‘Het idee van onvermijdelijkheid is feitelijk onjuist: we kunnen het gewoon verbieden. En bovendien: als dat idee van onvermijdelijkheid postvat, waar zijn wij dan als mensen nog?’
De discussie over CRISPR is dus − als ze al echt gevoerd wordt − fundamenteel politiek. De liberaal ziet in CRISPR een katalysator van individueel geluk en autonomie. De socialist (of collectivist) ziet een middel dat zich zal nestelen in de bestaande sociale relaties.
ONVERMIJDELIJKHEIDSDENKEN
Onvermijdelijkheid is een centraal thema in discussies over CRISPR. Sinds het experiment van He wordt geregeld gerefereerd aan het feit dat de techniek al toegepast is op mensen. Dat we dit vaker gaan doen in de toekomst lijkt daardoor onvermijdelijk.
Dat is ook het officiële standpunt van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. In het visiedocument Genome Editing staat: ‘De centrale vraag in deze discussie is wat de KNAW betreft niet “voor of tegen genome editing” maar “hoe kunnen we op termijn genome editing inzetten, zodat het belangrijke morele waarden (zoals gelijkwaardigheid, respect voor diversiteit, vermindering van lijden) bevordert en de negatieve bijeffecten zoveel mogelijk beperkt”?’
Toekomstdenker Peter Joosten, auteur van het boek Supermens over de technologische toekomst van de mens, acht de kans klein dat we de ontwikkeling van CRISPR-technologie nog succesvol aan banden kunnen leggen. ‘We zijn met een slordige acht miljard mensen. Dan is er altijd wel iemand − of dat nou een individu, een bedrijf of een land is − met beweegredenen om door te gaan. Door de enorme maatschappelijke, politieke en commerciële krachten kunnen we de geest niet meer terug in de fles doen.’
‘Dat is zo’n knockdown-argument,’ vindt Britta van Beers. De rechtsfilosofe windt zich er duidelijk over op. ‘Door de ontwikkeling van deze technologie te presenteren als een voldongen feit, wordt de publieke verbeeldingskracht in de kiem gesmoord. Mensen lijken zich nog niet bewust van wat zo’n argument met het debat doet.’
Volgens Van Beers zijn er in die zin veel lessen te leren uit de discussie over big tech. Ook in dat debat stak het onvermijdelijkheidsdenken nogal eens de kop op. ‘Misschien dat de CRISPR-fanaten van het eerste uur straks net als de Sillicon Valley-types in The Social Dilemma ook terugkomen van hun aanvankelijke enthousiasme,’ lacht Van Beers.
MIJLENVER ACHTER
‘De vraag óf we deze technologie wel moeten willen gebruiken wordt eigenlijk niet meer gesteld,’ bevestigt Hurlbut. ‘Het gaat alleen nog maar over het hóé.’
Om dat vast te stellen, kijkt men naar de wetgevers. Maar die lijken mijlenver achter te lopen op de razendsnelle technologische ontwikkeling.
‘De rechtsorde was heel goed voorbereid op deze technologie. Alleen nu de stip op de horizon komt, vinden steeds meer mensen het aanlokkelijk om die kaders af te breken.’
‘Er wordt inderdaad vaak gedacht dat juridische kaders ingehaald worden door technologieën,’ stelt Van Beers. ‘Maar grappig genoeg hebben we juist hartstikke heldere juridische kaders over kiembaanmodificatie. De nationale en internationale rechtsorde was heel goed voorbereid op de dag dat deze technologie realiteit zou worden. Alleen nu deze technologische stip op de horizon dichterbij komt, vinden steeds meer mensen het aanlokkelijk om die kaders af te breken.’
Zelfs de KNAW maakt zich daar schuldig aan. In het visierapport over genetische modificatie staat: ‘Om te voorkomen dat verdere innovatie en de toepassing van genome-editingtechnieken onnodig wordt gehinderd, is er behoefte aan verheldering en mogelijk aanpassing van de Europese regelgeving voor “genetisch-gemodificeerde” organismen.’ Ook voor de KNAW lijkt vooruit de enige optie.
MILJARDENINDUSTRIE
Dat de prioriteit onder wetenschappers bij vooruitgang ligt, bleek ook op de twee International Summits on Human Genome Editing, in 2015 in Washington D.C. en in 2018 in Hongkong, waar He zijn experiment uit de doeken deed.
Waar in de conclusie van de bijeenkomst in 2015 nog gehamerd wordt op brede maatschappelijke consensus voor het gebruik van CRISPR, is dat agendapunt op de agenda van de tweede summit als sneeuw voor de zon verdwenen. ‘Dat krijg je als je een commissie van vijftien moleculair biologen in een zaaltje zet en vraagt: “Is dit een goed plan?”’ meent Hurlbut. ‘Zij voelden de Nobelprijzen al hangen.’
Dat bleek onder meer uit de gesprekken die Hurlbut met He voerde. ‘He werd sterk geïnspireerd door een andere wetenschapper, Robert Edwards, die in de jaren zeventig op een andere zeer controversiële manier een mens tot leven wekte. Zijn IVF-technologie werd in eerste instantie ook fel bekritiseerd. Maar dertig jaar later werd zijn werk alsnog bekroond met de Nobelprijs.’ Het toont maar weer eens aan hoe opvattingen met de tijd veranderen.
IN STEEN GEBEITELD
Dus laten we dan ook niet doen alsof ons morele kader in steen gebeiteld is, vindt Annelien Bredenoord. ‘Nog geen driehonderd jaar geleden vonden we slavernij de normaalste zaak van de wereld. Er zijn dus thema’s waar we als wereldbevolking echt anders over zijn gaan denken. En gelukkig maar.’
De technologische mogelijkheden van CRISPR bieden volgens Bredenoord dan ook een gelegenheid om onze aannames eens grondig te herzien. ‘Honderd jaar geleden was de voortplanting iets waar we weinig grip op hadden. De pil bracht daar verandering in − die veranderde de kijk op wat normaal was. Dat was niet alleen een technologische revolutie, maar was ook een enorme wind in de rug voor de emancipatie van vrouwen.’ Dergelijke effecten zijn ook in de verdere ontwikkeling van CRISPR niet uitgesloten, denkt Bredenoord.
Zo zal gezondheid − net als het krijgen van een kind in de vorige eeuw − door CRISPR steeds meer een keuze worden, vermoedt Peter Joosten. ‘We zullen nog meer het gevoel krijgen dat gezondheid maakbaar is. Misschien dat mensen uiteindelijk wel raar worden aangekeken als ze hun “oneffenheden” niet laten weghalen. Het is ook niet uitgesloten dat CRISPR uiteindelijk een werkwoord wordt,’ lacht hij.
MORELE INTUÏTIE
Maar voor welk probleem is CRISPR eigenlijk de oplossing? Hoeveel ziekten zijn er die we niet op een andere manier kunnen behandelen of voorkomen? ‘Dat zijn er heel weinig,’ geeft Annelien Bredenoord toe. ‘Dat hoor je ook regelmatig als kritiek. De meeste erfelijke ziekten kunnen we bijvoorbeeld al voorkomen met embryoselectie, waarbij je niet in het DNA intervenieert, maar gewoon een embryo selecteert op basis van de juiste genen.’
Uiteindelijk moeten we volgens de hoogleraar naar een situatie waarbij mensen in gesprek met hun huisarts kunnen kijken welke vorm van voortplanting het best bij ze past. ‘Dat is denk ik echte reproductieve autonomie,’ stelt Bredenoord. ‘Dat je kan kiezen wat voor type voortplanting het best bij jouw levenssituatie past.’
‘Onze morele intuïtie rebelleert tegen het zinloos lijden van mensen die een slechte genetische kaart toebedeeld hebben gekregen,’ begrijpt Benjamin Hurlbut. ‘Maar we moeten daardoor niet uit het oog verliezen dat er veel ingrijpender vormen van ongelijkheid zijn, die wellicht alleen maar versterkt worden als we CRISPR gaan toepassen op mensen.’
‘Wat telt als ziekte, dat bepalen wij zelf. Daardoor is de kans best groot dat we uiteindelijk ook sociale problemen gaan oplossen met genetische ingrepen.’
Een voorbeeld: ‘Er is een erfelijke eigenschap die de levensverwachting aanzienlijk vermindert en een heel scala aan andere mogelijke nare symptomen, zoals verhoogde kans op obesitas en diabetes, met zich meedraagt. Die eigenschap kan met een betrekkelijk simpele CRISPR-ingreep verholpen worden. Wie vindt het ethisch verantwoord om die behandeling toe te passen?’
Over het algemeen gaan de handen in de collegezaal op dat moment omhoog, vertelt de medisch historicus.
‘Het ziektebeeld dat ik beschreef, is zwart zijn in de Verenigde Staten. Huidskleur is betrekkelijk makkelijk te veranderen met CRISPR. En ik zou het ook nog begrijpen als je als ouder je kind een dergelijke behandeling laat ondergaan om haar of hem de beste kansen te geven. Maar heb je daarmee het probleem opgelost?’
Ook Britta van Beers is bang voor dergelijke scenario’s. ‘Wat telt als ziekte, dat bepalen wij zelf. Daardoor is de kans best groot dat we uiteindelijk ook sociale problemen gaan oplossen met genetische ingrepen.’
BRAVE NEW WORLD-VERGELIJKINGEN
Volgens Van Beers zijn we het aan toekomstige generaties verplicht om onze keuzes over CRISPR goed te overwegen. ‘We mogen daarbij ook best onze fantasie gebruiken, bijvoorbeeld door mogelijke toekomstscenario’s uit te denken.’
Als voorbeeld noemt ze Yuval Noah Harari’s Homo Deus, waarin de Israëlische historicus een geschiedenis van de toekomst schetst. ‘Veel wetenschappers zetten zulke projecten weg als onzin. “Daar komen ze weer met hun Brave New World-vergelijkingen,” denken ze dan. Maar uiteindelijk is die fantasie ons enige middel om een keuze te maken tussen de verschillende paden die voor ons liggen.’
Als we het pad kiezen waarin we alle oneffenheden van de mens willen wegwerken, dan zal de mens aan het eind van dat project niet meer bestaan, voorspelt Hurlbut. ‘We zijn een som van onze gebreken en kwetsbaarheden. Het is een valse belofte dat we de mens kunnen perfectioneren. Juist onze sterfelijkheid, onze kwetsbaarheid, en zelfs ons leed geven betekenis aan het leven.’
Reacties
Een reactie posten