Wat gebeurt er als de gemeente voor rechter speelt?
Rechtspraak
Wat gebeurt er als de gemeente voor rechter speelt?
In plaats van een rechtszaak af te wachten leggen gemeenten steeds vaker zelf een straf op, constateren rechters en juridisch deskundigen. Zij vinden dit een zorgelijke ontwikkeling.
Een 19-jarige man uit Utrecht had 69 kleine zakjes cocaïne bij zich toen de politie hem aanhield. Agenten zochten hem omdat hij even daarvoor was weggerend na het veroorzaken van een ongeval. Bij een fouillering werd de drugs, 11,12 gram in totaal, bij toeval gevonden.
Als de man in januari voor de politierechter moet verschijnen, krijgt hij voor het verlaten van de plaats van een ongeval een taakstraf opgelegd. Maar met de zakjes coke komt hij weg. De reden? De gemeente heeft hem al een last onder dwangsom van 5000 euro opgelegd na eerdere drugshandel en dat bedrag ook geïnd toen hij opnieuw werd betrapt. Iemand mag niet twee keer voor hetzelfde worden gestraft, aldus de politierechter.
In deze drugszaak is het dus de gemeente die straft, en niet de rechter. Hoewel het laatste woord er nog niet over gesproken is – het Openbaar Ministerie is in hoger beroep gegaan – past dit in een trend, constateren rechters. Andere deskundigen bevestigen dat: de rechter wordt steeds vaker buitenspel gezet. Henk Naves, voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, noemt het ‘markt- of efficiencydenken’. “We leven in een bol.com-samenleving. Vandaag besteld, is morgen in huis. In de rechtspraak kan het niet zo snel. Maar dat betekent nog niet dat je alternatieven moet gaan zoeken voor de rechter.”
Kordaat optreden
De wens om als overheid snel te handelen en een lik-op-stuk-beleid te voeren, speelt ook mee in drugszaken als die van de 19-jarige Utrechter, denkt Michiel Lamers, als advocaat betrokken bij de zaak. “Als iemand wordt aangehouden in een zaak als deze, zit hij vaak even vast en komt dan vrij in afwachting van de strafzaak die zo maanden, een jaar of zelfs anderhalf jaar kan duren. Ondertussen weet de hele buurt dat zo’n jongen dealt, is de gedachte van de gemeente. Dus wil de burgemeester kordaat optreden.”
Het gevolg van straffen door de gemeente is dat verdachten minder rechtsbescherming genieten, zegt Lamers. Een burgemeester mag een last onder dwangsom opleggen en innen als drugshandel aannemelijk is. De strafrechter gaat juist pas tot veroordeling over als wettig en overtuigend is bewezen dat iemand schuldig is. “En een dwangsom van 5000 euro is een generiek bedrag dat totaal geen rekening houdt met de omstandigheden in een zaak. De strafrechter doet dat wel”, zegt Lamers. “Die luistert naar het verhaal van de verdachte.”
Ook Henk Naves vindt de afkalvende rechtsbescherming voor verdachten een risico als het straffen niet aan de strafrechter wordt overgelaten. Daarnaast vraagt hij zich af wat afschrikwekkender werkt: een boete van de gemeente of terechtstaan op een openbare zitting, met mogelijk een strafblad tot gevolg.
Maar dat is niet de enige zorg van de voorzitter van de Raad voor de rechtspraak, het bestuur van alle gerechten in Nederland. Als de rol van de rechter kleiner wordt, wat volgens Naves in alle rechtsgebieden gaande is, kunnen de gevolgen nog veel groter zijn. Dan wordt de rechtsstaat uitgehold.
De zwakkere beschermen tegen de sterke
“De rechter doet veel meer dan alleen juridische knopen doorhakken en geschillen beslechten. De rechter beschermt ook de zwakkere in de samenleving tegen de sterke. Dus de burger tegen de overheid, of de minderheid tegen de meerderheid. Als de rechter op een zijspoor wordt gezet, gaat het recht van de sterkste gelden. Dan kan het zijn dat een burger wordt opgepakt zonder te weten waarom of hoe lang het gaat duren. Dat is het uiterste geval, maar ik vind dat we een hellend vlak al moeten zien te voorkomen.”
Naves ziet tal van wetten en wetsvoorstellen voorbijkomen waarvan hij zegt: die kant moeten we niet op. Zoals het voorstel om het OM de mogelijkheid te geven om crimineel vermogen af te pakken zonder dat daar een veroordeling door de strafrechter aan vooraf gaat. Of het taakstrafverbod dat moet gaan gelden voor geweld tegen mensen met een publieke taak en dat al geldt bij ernstige zeden- en geweldsdelicten. Dat verkleint de bewegingsvrijheid van de rechter. “Misschien dat mensen in algemene zin wel achter deze wetten staan, tot ze zelf voor de rechter moeten verschijnen. Dan willen ze een deskundige, onafhankelijke rechter die de tijd neemt voor een kwalitatief goede beslissing, die luistert naar hun verhaal en de menselijke maat hanteert.”
Dat de rechter op een zijspoor wordt gezet, gebeurt ook bij de OM-straffen, zegt Marijke Malsch, hoogleraar empirisch-juridisch onderzoek aan de Open Universiteit. Officieren van justitie, en in sommige gevallen ook de politie, hebben sinds 2008 de mogelijkheid om zonder tussenkomst van de rechter verdachten een boete of taakstraf op te leggen. Sindsdien wordt de zogeheten strafbeschikking bij steeds meer typen zaken en steeds zwaardere vergrijpen toegepast, aldus Malsch. Het gebeurde op grotere schaal tijdens de coronacrisis, om de opgelopen achterstanden weg te werken. Ook is het vanaf deze maand mogelijk om minderjarigen een strafbeschikking op te leggen.
De openbaarheid gaat verloren
Malsch: “Wat verloren gaat in dit soort procedures is de openbaarheid. Die openbaarheid van rechtszaken is er niet voor niks. Het zorgt ervoor dat de samenleving kan zien of een straf terecht wordt opgelegd en of een verdachte schuldig is. Men moet in een rechtsstaat de rechtspleging kunnen controleren.”
Bij de voorbeelden die Naves en Malsch noemen, fungeert de rechter wel als achtervang. Wie het bijvoorbeeld niet eens is met een OM-straf kan de zaak alsnog voor de rechter laten komen. Slechts 14 procent van de verdachten doet dat, zegt Malsch. “Het kan meespelen dat mensen denken: ik accepteer het maar, dan hoef ik niet in het openbaar voor de rechter te verschijnen. Ze willen er snel vanaf zijn of ze begrijpen niet goed wat hun rechten zijn.” Overigens levert een OM-straf, net als een veroordeling bij de rechter, vaak een strafblad op.
Volgens advocaat Lamers moet de rol van de rechter als achtervang niet overschat worden. “Je kunt wel in beroep gaan tegen een last onder dwangsom die de gemeente heeft opgelegd, maar wat ga je tegen de rechter zeggen? ‘Ik ben het er niet mee eens, want ik wil gewoon kunnen dealen?’ Nee, dat gaat natuurlijk niemand doen.”
Maar ook nu de rechter vaker wordt overgeslagen, blijft er genoeg werk over voor justitie. Volgens het eigen jaarplan verwacht de Raad voor de rechtspraak 1,7 miljoen zaken af te doen in 2022. Mag dat niet wat minder?
De rol van de rechter is niet meer vanzelfsprekend
Het is geweldig als mensen conflicten kunnen oplossen zonder de rechter, vindt Henk Naves. De rechtspraak zelf stimuleert bijvoorbeeld mediation bij scheidingszaken. Toch betekent dat nog niet dat je hoge drempels mag opwerpen voor de gang naar de rechter. Naves: “Je hoort vaak mensen praten over het recht op toegang tot het recht. Maar dat bestaat niet. Het recht op toegang tot de rechter hebben we wel in de grondwet staan. Dat het is verworden tot het recht op toegang tot het recht, maakt duidelijk dat de rol van de rechter niet meer vanzelfsprekend is.”
Naves zou van politiek Den Haag willen weten hoe het die rol ziet. “Het nieuwe kabinet zegt de rechtsstaat belangrijk te vinden en trekt er geld voor uit. Dat stemt optimistisch. Toch blijf ik me afvragen: wat is jullie visie? Als je grootste zorg is dat de rechtspraak sneller en efficiënter moet, ga je dan op zoek naar een partij in de markt die dat kan bieden? Of zeg je: we gaan de rechtspraak verstevigen en we gaan iets doen aan het tekort aan rechters?”
Ook rechters zelf kunnen steviger van zich laten horen, oppert hoogleraar Malsch. Rechters hebben zich in haar ogen zonder al te veel gemor op een zijspoor laten zetten. “Al kan ik me ook voorstellen dat het lastig is voor rechters. Je gaat niet de ene dag in de rechtszaal zitten en de volgende dag demonstreren.”
Te brave rechters
Wat er gebeurt als rechters – zoals Naves het noemt – te braaf zijn, werd pijnlijk duidelijk in de toeslagenaffaire. Rechters die ouders tegenover zich kregen die te maken hadden met enorme terugvorderingen van de Belastingdienst, volgden te makkelijk de uitleg van de overheid. Er was onvoldoende oog voor de menselijke maat, oordeelde de rechtspraak zelf in een evaluatierapport naar aanleiding van de affaire.
Komt Naves’ oproep om vooral de rechter niet te vergeten wel op het juiste moment, met dat rapport nog vers in het achterhoofd? De rechtspraak kan zich nu met het schaamrood op de kaken terugtrekken in een hoekje, óf ze kan de affaire aangrijpen om de rechtsstaat te versterken, aldus Naves. Hij kiest voor het laatste. “Ik kan me voorstellen dat de samenleving zoiets heeft van: eerst zien dan geloven. We moeten het waarmaken. Maar geef ons daartoe ook de ruimte, leg ons niet teveel beperkingen op. Faciliteer de rechter en zet hem niet op een zijspoor.”
Utrecht: Gemeente zit niet op de stoel van de rechter
In een reactie op de beslissing van de politierechter in de zaak van de 19-jarige verdachte van drugshandel, zegt de gemeente Utrecht het bestuursrecht niet als alternatief te zien voor het strafrecht. “Het zijn twee verschillende rechtsgebieden die elk een eigen effect hebben”, aldus een woordvoerder. De last onder dwangsom moet vooral overlast door drugshandel zien te voorkomen. Of de beslissing van de politierechter iets gaat veranderen aan het beleid van de stad, is te vroeg om te zeggen. De gemeente zegt eerst het hoger beroep af te wachten.
Reacties
Een reactie posten