Ze werden de klokkenluiders van de Universiteit Leiden, maar: ‘De wetenschappelijke gemeenschap lijkt geen moer om de situatie te geven’
Ze werden de klokkenluiders van de Universiteit Leiden, maar: ‘De wetenschappelijke gemeenschap lijkt geen moer om de situatie te geven’
Met hun melding van fraude door hun begeleider maakten drie jonge onderzoekers van de Universiteit Leiden veel los. Twee jaar later worstelen zij nog met (de afhandeling van) de zaak. ‘Dat ze waarschijnlijk gewoon wéér jonge onderzoekers begeleidt, vind ik echt onacceptabel.’
Opluchting. Dat is wat begin december 2019 overheerst bij Laura Steenbergen, Roberta Sellaro en Bryant Jongkees. Na maandenlange geheimzinnigheid kunnen ze eindelijk openlijk spreken over het wetenschappelijke wangedrag waaraan hun voormalige begeleider, cognitief psycholoog Lorenza Colzato, zich schuldig maakte en waarin ze hen meesleurde. De universiteit staat vol achter hen, er verschijnen artikelen in onder meer de Volkskrant, waarin Steenbergen hun verhaal doet.
Kort ervoor bevestigde de Commissie Wetenschappelijke Integriteit (CWI) van de Universiteit Leiden in een rapport wat zij een jaar geleden voor het eerst bij hun afdelingshoofd hebben aangekaart: zo overreedde Colzato de onder haar werkende Steenbergen zonder toestemming van de medisch-ethische commissie bloed af te nemen bij proefpersonen, liet ze co-auteurs weg bij publicaties, verwijderde resultaten van proefpersonen en verzon resultaten in onderzoeksaanvragen.
De zaak maakt veel los binnen en buiten Leiden, temeer omdat het niet alleen gaat over de cultuur binnen de wetenschap van ‘publiceren of wegteren’ en hoe die sommigen aanzet tot wetenschapsfraude. Het gaat net zozeer over hoe afhankelijk jonge onderzoekers zijn van hun begeleiders, waardoor zij vaak bij misstanden niet aan de bel durven trekken. Steenbergen, Sellaro en Jongkees deden dat uiteindelijk pas toen ze praktisch niet meer onder Colzato werkten.
Schuldgevoelens
Met de verschijning van het rapport eind november 2019 heeft de commissie hun dus gelijk gegeven. Eind goed al goed? Twee jaar na dato doen twee van de drie klokkenluiders hun verhaal, waaruit blijkt hoe lang zo’n zaak ook na heldere conclusies van een integriteitscommissie nog kan duren en welke sporen zoiets nalaat bij slachtoffers zoals zij. Nog altijd worstelen ze met enorme schuldgevoelens en een gebrek aan vertrouwen in anderen en zichzelf.
Eerst terug naar hoe het allemaal begon. De Italiaanse cognitief psycholoog Lorenza Colzato promoveert in 2005 aan de Universiteit Leiden en bouwt in de jaren erna een imposante lijst publicaties op, onder meer over de invloed van het aminozuur tyrosine op het vermogen om diep na te denken en de invloed van meditatie op creativiteit en concentratie. Ze krijgt binnen de afdeling een eigen onderzoeksgroep, waarin Steenbergen, Sellaro en Jongkees komen te werken.
De vier vormen een hechte club, maar dat is niet alleen maar positief. ‘Ze isoleerde ons volledig van anderen’, zegt Sellaro. ‘We mochten niet met andere collega’s lunchen, we mochten niet naar promotieplechtigheden omdat dat tijdverspilling zou zijn, op congressen mochten we maximaal twee alcoholische drankjes nuttigen en moesten we vroeg naar bed. Het eerste mailtje op mijn werkdagen kwam van haar: ‘Kom naar mijn kantoor.’ Dan kreeg je of een lijst met dingen die je moest doen, of een lijst beledigingen vanwege alles wat je verkeerd had gedaan.’
Colzato speelt de drie ook tegen elkaar uit. ‘Er waren altijd twee het lieverdje en een derde was de zondebok’, zegt Steenbergen. ‘Op een gegeven moment ga je daarin mee. We hadden onze ziel aan de duivel verkocht.’
Binnen die dynamiek zet Colzato de drie aan tot gedrag waarvan ze weten dat het niet door de beugel kan. Voor Steenbergen is het heftigste het bloed afnemen bij proefpersonen voordat er toestemming was van de Medisch Ethische Toetsingscommissie – iets dat bij wet verboden is. ‘Dat kunnen we echt niet doen’, zegt ze meermaals, maar Colzato blijft net zo lang op haar inpraten tot ze overstag gaat. Ook merken de drie dat Colzato altijd boven op de onderzoeksresultaten zit. Anderen hebben er niets over te zeggen en discussie is niet mogelijk. Steenbergen: ‘Zo hield ze de volledige controle en zou niemand er met haar wetenschappelijke primeurs vandoor kunnen gaan.’
In de openbaarheid
De druppel die in 2018 de emmer doet overlopen bij de drie is een vraag van een nieuwe collega aan Steenbergen: ‘Waren er bij haar ook weleens proefpersonen uit het databestand verdwenen?’ Steenbergen is dan net terug van een jaar werk aan de Universiteit van Amsterdam en vier maanden in de Verenigde Staten, zij en Sellaro werken al niet meer rechtstreeks onder Colzato. Jongkees loopt tegen het einde van zijn promotie-onderzoek. ‘Door die vraag dacht ik: verdomme, dit kan echt niet meer’, zegt Steenbergen. ‘Daarbij hielp mee dat ik tijdens mijn werk elders had gezien hoe het ook kon. In een split second besloten we het te gaan melden.’
De wetenschappelijk directeur van het Instituut Psychologie, Philip Spinhoven, dient de klacht in zodat de klokkenluiders anoniem kunnen blijven. Maar vanuit hun vermoeden dat Colzato de schuld zou gaan afschuiven (wat later terecht zou blijken) besloten de drie zich toch als klagers te identificeren en na de publicatie van het rapport eind 2019 in de openbaarheid te treden.
De publiciteit weerhoudt Colzato er niet van begin 2020 in beroep te gaan tegen het oordeel van de CWI. Het Landelijk Orgaan Wetenschappelijke Integriteit (LOWI) bevestigt het oordeel van de Leidse commissie in de zomer van 2020, maar merkt wel op dat de universiteit niet vóór het definitieve oordeel de geheimhouding had moeten opheffen. Nu was op basis van het voorlopige rapport met daarin onder meer details over de desbetreffende onderzoeken eenvoudig de identiteit van Colzato te achterhalen (al voordat de klokkenluiders in de publiciteit verschenen).
Colzato vertrok een half jaar voor het rapport verscheen naar de Universiteit van Dresden, maar blijft actief in het vakgebied. En haar man werkt dan nog steeds aan de Universiteit Leiden, waardoor de klokkenluiders het gevoel houden dat Colzato nog een lijntje met Leiden heeft. ‘Mijn grote angst was dat ze wraak zou nemen’, zegt Sellaro. ‘Ze bleef de schuld in onze schoenen schuiven’, zegt Steenbergen. ‘Ik voelde me zo machteloos, ook al hadden we harde bewijzen geleverd.’
De universiteit geeft haar integriteitscommissie (CWI) de opdracht te bepalen in welke artikelen van Colzato nog meer is gerommeld, naast de twee die al teruggetrokken zullen worden. Uitkomst: van 53 artikelen waarvan ze de data nog konden achterhalen, bleek in zeker 15 gefraudeerd. Zeven ervan moeten in elk geval teruggetrokken worden, hierover heeft de universiteit contact opgenomen met de desbetreffende tijdschriften.
Opvallend: de universiteit geeft in november 2021 geen ruchtbaarheid aan de verschijning van het rapport. Universiteitsblad Mare ontdekt de publicatie in de notulen van een bijeenkomst van het college van bestuur. Ook opmerkelijk: de lijst met frauduleuze artikelen is in het publieke rapport zwartgelakt, ter bescherming van de co-auteurs en volgens de universiteit in lijn met de Nederlandse Gedragscode Wetenschappelijke Integriteit.
‘Lastige afweging’
Leidse wetenschappers uiten er hun ongenoegen over. Zo ook epidemioloog Frits Rosendaal, die het tweede onderzoek leidde. Hij laat per mail weten aan de Volkskrant: ‘Het gaat om een definitief oordeel. Het kan nog een tijd duren totdat de tijdschriften de artikelen terugtrekken en tot die tijd zijn er dus verkeerde onderzoeksresultaten in het publieke domein.’
‘Het is een lastige afweging’, reageert rector magnificus Hester Bijl van Universiteit Leiden. ‘We hebben er met de co-auteurs, ook niet-klokkenluiders, over gesproken en de meningen verschillen. En de gedragscode eist anonimiteit om die andere betrokken onderzoekers zo veel mogelijk te beschermen. Dus ik sta nog steeds achter dat besluit. Al gaan we dat ook zeker meenemen in de evaluatie en we gaan in gesprek met de partijen verbonden aan de gedragscode. Deze zaak laat zien dat anonimiteit niet altijd goed is. Sowieso hadden we pro-actiever moeten communiceren over dit rapport.’
De klokkenluiders waren in eerste instantie opgelucht dat er niet weer commotie ontstond na de publicatie van het tweede rapport. ‘Ik was bang dat mijn Kerst net als in 2019 weer verpest zou worden’, zegt Sellaro. ‘Maar daarna dacht ik: dit is niet goed. Er zijn twee jaar voorbij en de wetenschappelijke gemeenschap lijkt geen moer om de situatie te geven.’
Het stelt de twee teleur dat toch weer de belangen van individuele onderzoekers boven dat van de wetenschap lijken te worden geplaatst. Drie tijdschriften hebben op het verzoek tot terugtrekken van de universiteit nog niet eens gereageerd, bij de anderen kan het ook nog maanden of zelfs jaren duren, als de redactie überhaupt tot terugtrekken overgaat. ‘Toen het desbetreffende wetenschappelijke tijdschrift een van de twee artikelen naar aanleiding van het eerste rapport terugtrok, hebben Laura en ik dat gevierd’, zegt Sellaro. ‘We voelden meer blijdschap dan we ooit hadden ervaren nadat een artikel was geaccepteerd voor publicatie. Zoveel moeite had het ons gekost.’
Ondertussen werkt Colzato nog gewoon in de academische wereld. ‘Ik vind dat mensen een tweede kans verdienen’, zegt Steenbergen, ‘mits ze verantwoordelijkheid nemen voor wat ze gedaan hebben.’
Sellaro zegt het nog niet eens zo erg te vinden dat Colzato nog in de wetenschap werkt. ‘Maar dat ze waarschijnlijk gewoon weer jonge onderzoekers begeleidt, dat vind ik echt onacceptabel.’
Traumatherapie
Het is het jarenlange misbruik en het daarbinnen aanzetten tot wetenschappelijk wangedrag dat bij de klokkenluiders het meest onder de huid is gaan zitten. Allebei volgen ze traumatherapie. Ze voelen zich nog altijd schuldig, naar collega-onderzoekers en naar zichzelf. ‘Ik ben normaal heel rigide’, zegt Sellaro. ‘Ik laat me niet zomaar wat opleggen. Juist daarom kan ik nog steeds niet begrijpen hoe ik er zo lang in mee kon gaan.’
Rector Bijl zegt gesproken te hebben met haar collega in Dresden, maar dat het ‘aan die universiteit is om een afweging te maken’. Welke afweging ze had gemaakt wanneer Colzato nog in Leiden werkzaam was geweest, wil ze niet zeggen.
Juist vanwege de omgang van de wetenschap met deze zaak besloot Sellaro nu wél een interview te geven. ‘Op dit moment heb ik het gevoel dat de media meer om wetenschappelijke integriteit geven dan de wetenschappelijke gemeenschap zelf.’
Waarom de twee het wereldje de rug nog niet toegekeerd hebben? Dat vragen ze zich soms ook af. Bang voor verlies van publicaties, hun baan of hun reputatie zijn ze niet meer – die zijn inferieur aan hun missie. Misschien is het daarom wel dat ze nog aan de universiteit werken, Steenbergen in Leiden en Sellaro aan de Universiteit van Padova in Italië. ‘De meeste junioronderzoekers die dit overkomt, vertrekken’, zegt Sellaro. ‘Maar dan kan de wetenschap zichzelf niet reinigen.’
Wat Steenbergen betreft bevat deze kwestie lessen voor iedereen in de wetenschap, over integriteit, afhankelijkheid en dat wat loont in de wetenschap. ‘Ik vind dat niemand in Leiden kan doorgaan alsof er niks is gebeurd. Je kunt de schuld geven aan het systeem, maar wij zijn dat systeem.’
Voor dit artikel is Lorenza Colzato meermaals benaderd, maar zij heeft hierop niet gereageerd.
Reacties
Een reactie posten