Scheiden was bijna onmogelijk voor moslimfeminist Ziba Mir-Hosseini. ‘Gevolg van misinterpretatie van de islam’
Scheiden was bijna onmogelijk voor moslimfeminist Ziba Mir-Hosseini. ‘Gevolg van misinterpretatie van de islam’
Islamitische juristen lazen in de Koran een goddelijke bevestiging dat mannen de baas zijn over vrouwen, maar de boodschap is juist rechtvaardigheid, zegt de Iraanse antropoloog Ziba Mir-Hosseini.
Toen Ziba Mir-Hosseini (1952) begin jaren tachtig besloot te gaan scheiden en in haar eentje te vertrekken uit Iran, kon ze niet weten dat daarmee alles zou veranderen. Dat betrof niet primair haar huwelijkse staat; daaruit wist ze zich pas na jaren ‘te bevrijden’. Wat ze ingrijpender vond, vertelt ze, was “de confrontatie met de seksistische versie van de islam”.
Mir-Hosseini spreekt van “de kloof tussen de idealen van de islam en de juridische werkelijkheid in landen als Iran, waar de regering en de rechterlijke macht sinds de revolutie van 1979 beweren de sharia uit te voeren”. De strijd voor ‘een rechtvaardig islamitisch familierecht’ werd haar levensdoel.
Op allerlei plekken zijn vrouwen bezig de islamitische traditie van de mannelijke blik te ontdoen. Dit is deel zes van een interviewserie over hun idealen.
Rechtvaardig en barmhartig
Mir-Hosseini heeft een internationale carrière opgebouwd als ‘activistische wetenschapper’. Ze was gasthoogleraar aan verschillende universiteiten en werkt nu voor het Centrum voor Midden-Oosten en Islamitisch Recht aan de Universiteit van Londen. Ze schreef boeken over de relatie tussen gender en islam en was nauw betrokken bij de oprichting van Musawah (gelijkheid), een wereldwijde beweging voor gelijkheid en rechtvaardigheid binnen moslimfamilies. “Totdat de islam ontdaan is van alle onderdrukkende interpretaties, zullen miljoenen moslimvrouwen gevangen blijven”, zegt ze.
Rechtvaardig en barmhartig: zo omschrijft ze de islam van vroeger, zoals voorgeleefd door haar ouders, in een telefoongesprek. “Het behoorde zo tot het dagelijks leven dat je je nauwelijks ervan bewust was. Nooit voelde het verplicht.”
In 1980 vergat ze bijna dat ze de islam ooit op die manier had beleefd. Vol vertrouwen in de toekomst was Mir-Hosseini teruggekeerd naar Teheran, pas getrouwd en met een PhD in sociale antropologie op zak. Maar het Iran van na de revolutie voelde als een heel ander land. Een sfeertekening is te vinden in haar nieuwste boek Journeys Toward Gender Equality in Islam (2023), een bundeling van zes gesprekken met wetenschappers over de islam: “Liefde, schoonheid, genot en plezier waren verbannen uit de openbare ruimte door de geestelijken die de politieke macht over Iran hadden overgenomen. En iemand die uiting gaf aan zo’n emotie riskeerde gevangenisstraf. Volgens de nieuwe autoriteiten was dit Gods wet, de sharia.”
De verkeerde sluier
Ze hoopte op een baan als universitair docent in Teheran, maar aan de universiteit was ‘geen plaats voor mensen als ik’, schrijft ze. Ze zou de sluier verkeerd dragen.
Jezelf dan toch blijven beschouwen als moslim is heel moeilijk, vertelt ze. “Ik werd geconfronteerd met een kant van mijn religie die ik niet kende. Anderzijds heb ik nooit overwogen om mijn achtergrond te verloochenen. Religie is veel te belangrijk om aan mannen over te laten.”
Minder uit overtuiging dan gedreven door de omstandigheden ontwikkelde Mir-Hosseini rond haar echtscheiding een diepe interesse in het islamitische familierecht, theorie en praktijk. “Ik ging, dacht ik destijds, als gelijkwaardig partner mijn huwelijk aan. Maar toen ik weg wilde, bleek mijn lot door het islamitisch huwelijkscontract volledig in handen van mijn echtgenoot te liggen. Er zou geen scheiding komen, en al helemaal geen verhuizing naar het buitenland, zolang hij daar niets voor voelde. Een uitspraak van een religieuze rechter was de enig mogelijke uitweg.
“Dus dompelde ik mij onder in literatuur over het islamitisch familierecht. En zat ik bij tientallen familierechtzaken bij de islamitische rechter. Dankzij mijn kennis wist ik mij jaren later uiteindelijk uit mijn huwelijk te bevrijden.
Misinterpretatie van de islam
“Dit is allemaal het gevolg van misinterpretatie van de islam. Met de sharia, de goddelijke boodschap, heeft het niets te maken. Toen rond de zevende eeuw de islam opkwam in wat nu Saudi-Arabië is, introduceerde de profeet Mohammed nieuwe ideeën over het huwelijk die revolutionair waren voor die tijd. Tot dan toe hadden vrouwen in die regio niets te zeggen over het huwelijk. Maar de Koran gaf vrouwen het recht om te kiezen, het recht om eigendom te bezitten, en verplichtte mannen om de huwelijksgift (bruidsschat) aan de bruid zelf te betalen, niet aan haar vader of haar stam. Dit gaf vrouwen voor het eerst een zekere mate van economische onafhankelijkheid – in tegenstelling tot de situatie in andere delen van de wereld in die tijd.
“Daarna zijn islamitische geestelijken de Koran gaan interpreteren en ontstonden de fiqh (jurisprudentie) en de tafsir (koranuitleg). Die geestelijken lazen de Koran door de bril van die tijd. Dan krijg je een islamitisch familierecht dat alles zegt over de positie van vrouwen vlak na het jaar nul, maar erg weinig over de ethische boodschap die in de heilige geschriften besloten ligt.
“Die boodschap is rechtvaardigheid. Maar islamitische juristen lazen in de Koran toen een goddelijke bevestiging dat mannen de baas zijn over vrouwen. Dit idee stond centraal in de manier waarop de eerste juristen het huwelijk vormgaven. Het huwelijk werd gemodelleerd als een koopcontract: vrouwen zijn gehoorzaam en seksueel beschikbaar in ruil voor onderdak, voedsel en kleding, die worden verstrekt door haar echtgenoot. Op dit model zijn ook andere ideeën uit het islamitisch familierecht geïnspireerd, zoals polygamie en het recht van de man om zijn vrouw te verstoten.
Een constructie van mannen
“Het moslimfeministische antwoord is: terug naar de rechtvaardigheidsboodschap van de Koran. Daar kom je door vragen te stellen. Bijvoorbeeld: wie heeft het echtscheidingsrecht in de islamitische jurisprudentie vastgelegd? Dat is een constructie van mannen.”
Mir-Hosseini is niet de enige in Europa die vragen stelt over vrouwen en de islam. Zoals de vraag of Europa moslima’s moet ‘bevrijden’. En of vrouwen wel of niet een hoofddoek mogen dragen onder werktijd. Frankrijk zou zoiets nooit toestaan. Terwijl in Iran elke vrouw een hoofddoek moet dragen.
Volgens Mir-Hosseini komt het uiteindelijk allemaal op hetzelfde neer. “Regels maken over het wel of niet dragen van een hoofddoek is een manier om controle te krijgen over de lichamen van vrouwen, door hen keuzevrijheid te ontzeggen. Ik zie het als een vorm van machtspolitiek. Dat discussies over de islam heel vaak gaan over vrouwen is een erfenis van het kolonialisme. Koloniale mogendheden gebruikten de positie van vrouwen om hun eigen superioriteit aan te tonen. Ook toen circuleerde al het idee dat West-Europa moslima’s moet bevrijden. Zo werd het een identiteitskwestie.
“Tegelijkertijd was het familierecht een van de weinige terreinen waar de gekoloniseerde gebieden zelf zeggenschap over hadden. Maar je eigenheid bewaken door wreed conservatisme kan daar nooit een antwoord op zijn.”
Reacties
Een reactie posten