Hoe een crisisweek bij NSC de ultieme loyaliteitstest werd die de partij bijna verscheurde
Hoe een crisisweek bij NSC de ultieme loyaliteitstest werd die de partij bijna verscheurde
Vorige week besloot staatssecretaris Nora Achahbar uit het kabinet-Schoof te stappen. Het bleek het startschot van een weeklange eruptie van ongenoegen over de richting van Omtzigts Nieuw Sociaal Contract.
is politiek verslaggever en onderzoeksjournalist van de Volkskrant.
E
De keten van onvoorziene gebeurtenissen begint als Wilders op 30 oktober via X eist dat NSC-staatssecretaris van Fiscaliteit, Folkert Idsinga, zijn omvangrijke aandelenportefeuille openbaar maakt. De PVV-leider sluit zich daarmee aan bij de oppositie, die belangenverstrengeling vermoedt. Idsinga is woedend op Wilders en stapt op.
Het vertrek leidt tot een discussie over de financiële belangen van bewindspersonen en in hoeverre die openbaar moeten zijn. Aangezien het de hele kabinetsploeg aangaat, worden bij uitzondering alle staatssecretarissen uitgenodigd voor de ministerraad waar dat punt op de agenda staat. Datum: maandag 11 november, kort na het antisemitisch geweld in Amsterdam.
Zo belandt staatssecretaris Nora Achahbar, die tot dan toe een handvol keer is aangeschoven, juist bij die ene ministerraad die zal uitgroeien tot een van de geruchtmakendste uit de recente parlementaire geschiedenis. Het mondt niet alleen uit in haar vertrek, maar ook in een hard en dagenlang voortdurend gevecht om de koers van NSC en daarmee het voortbestaan van het kabinet-Schoof.
Luister ook naar onze politieke podcast
Druppel
Nora Achahbar (42) is een jurist, oud-advocaat, voormalig plaatsvervangend rechter en officier van justitie. ‘Keurig’ is het woord dat iemand gebruikt om haar te omschrijven. Misschien dat ze daarom zo veel waarde hecht aan de ‘gemeenschappelijke basislijn’ die PVV, VVD, NSC en BBB tijdens de formatie hebben afgesproken over het beschermen van de democratische rechtsstaat: 556 woorden en 7 paragrafen vol keurige afspraken.
De coalitiepartijen beloven elkaar ‘heel te laten’ en bij te dragen aan ‘een constructieve en positieve bestuurscultuur’. De democratische instituten zullen beschermd en versterkt worden. Achahbar, die in het verleden actief was voor D66, gaat ervan uit dat iedereen zich eraan gaat houden, zegt ze bij haar aantreden.
In werkelijkheid verloopt de samenwerking binnen de coalitie vanaf het prilste begin moeizaam en vol achterdocht. Van een positieve bestuurscultuur is weinig te merken en de PVV blijft de PVV. Pro-Palestina-demonstranten en burgemeester Femke Halsema mogen het land uit, de islam blijft volgens Wilders ‘onverenigbaar met vrijheid en respect voor vrouwen’, minister Marjolein Faber van Asiel wil bordjes plaatsen bij azc’s met de tekst ‘Hier werken we aan uw terugkeer’ en PVV-staatssecretaris Chris Jansen (Infrastructuur) verklaart dat hij nog steeds achter de ‘minder Marokkanen’-uitspraak staat.
Alles over politiek vindt u hier.
De gemeenschappelijke basislijn wordt volgens Achahbar keer op keer overtreden, terwijl zij die afspraken juist altijd heeft gezien als het fundament van de samenwerking. Dat toch al gescheurde fundament zal definitief uit elkaar vallen als ze aanschuift bij de ministerraad van 11 november.
Wilders en VVD-leider Dilan Yesilgöz hebben in de dagen daarvoor de toon gezet. De PVV-voorman spreekt als eerste van ‘een pogrom’ en wil de daders denaturaliseren en uitzetten. Het geweld is volgens hem te wijten aan ‘massa-immigratie en islamisering van ons land’. Ook Yesilgöz eist harde actie. Ze noemt mislukte integratie en buitenlandse beïnvloeding de ‘bron van alles wat gaande is’.
Voor aanvang van de ministerraad borduurt Jurgen Nobel, VVD-staatssecretaris van Integratie, voort op de woorden van zijn partijleider: ‘Je ziet dat islamitische jongeren voor een heel groot deel niet onze normen en waarden onderschrijven.’ Moskeeverbond K7 doet een dag later aangifte vanwege onder andere aanzetten tot discriminatie.
Ook Mona Keijzer laat op de oprijlaan van het Catshuis van zich horen. De BBB-vicepremier zegt dat ‘delen van de islamitische gemeenschap in Amsterdam’ het antisemitische geweld normaal vinden. Eerder zei ze dat ‘bij mensen met een islamitisch geloof antisemitisme vaak onderdeel is van de cultuur’, wat leidt tot een aangifte wegens groepsbelediging.
Achahbar zit erbij als de discussie achter gesloten deuren verdergaat. De teksten die daar in de vergaderzaal en in de wandelgangen worden gebezigd gaan volgens meerdere bronnen nog verder dan de uitspraken waartegen aangiftes zijn gedaan. Later zal de discussie zich vooral toespitsen op de vraag of er sprake was van racisme, maar voor de beslissing van Achahbar, die dat woord zelf nooit in de mond neemt, is dat niet doorslaggevend.
Haar grens is bereikt. Ook andere NSC’ers blazen stoom af. Op initiatief van vicepremier Eddy van Hijum vindt nog dezelfde avond een ad-hocoverleg plaats tussen de NSC-bewindspersonen en de fractietop om te praten over de gebeurtenissen.
In de dagen daarna maakt Achahbar een aangeslagen indruk. Op woensdag is te zien hoe ze alleen en in gedachten verzonken langs de Hofvijver in Den Haag loopt. Donderdag begint ze te schrijven aan haar afscheidsverklaring. Er zijn meerdere versies met verschillende lengtes, maar de boodschap is in de kern steeds hetzelfde: ‘De polariserende omgangsvormen hebben een zodanige impact op mij gehad dat ik mijn positie als staatssecretaris van dit kabinet niet langer effectief kan en wil vervullen.’
Beslissing
Het besluit van Achahbar stort NSC in een acute crisis. De afscheidsverklaring is zo goed als klaar als Achahbar donderdag aan het einde van de dag deelneemt aan het zogenoemde Bewindspersonenoverleg (BPO), het wekelijkse beraad van NSC-ministers en -staatssecretarissen, belangrijke adviseurs en de fractietop. Daar kondigt ze haar vertrek aan. De zorgen van Achahbar zijn al langer bekend, maar toch leidt haar besluit tot een schok.
Heel NSC staat nu voor existentiële vragen. Moeten de overige bewindspersonen zich solidair verklaren of kunnen zij wel blijven? En hoe zal de verdeelde fractie reageren op haar vertrek? Blijft iedereen binnenboord?
Er komen die avond nog geen definitieve antwoorden, terwijl er de volgende ochtend wel een nieuwe ministerraad op het programma staat, waar Achahbar de rest van het kabinet zal inlichten.
De besluiteloosheid past bij de verdeeldheid die in de partij is geslopen sinds de glorieuze verkiezingsoverwinning van 2023. NSC herbergt progressieven en conservatieven – ex-D66’ers, ex-CDA’ers, ex-VVD’ers – en trok ook aanvankelijk linkse en rechtse kiezers aan.
De belangrijkste gedeelde waarde was de bewondering voor Pieter Omtzigt. Zijn strijd voor een sterke democratisch rechtsstaat, goede wetgeving, bestaanszekerheid, respect voor minderheden, degelijk bestuur, onafhankelijke toezichthouders en instituten trok hoogopgeleide en vaak succesvolle mensen naar NSC. Maar toen die zich aanmeldden, was de PVV nog een verwaarloosbare factor in de periferie van de politiek. Nu moeten ze samenwerken met een eenmanspartij die democratie ziet als de wil van het volk, waarbij de rechtsstaat, instituten, wetgeving en internationale verdragen vooral niet te veel in de weg mogen staan.
Een deel van de fractie legt zich neer bij die politieke realiteit; de kiezer heeft gesproken en een andere reële optie is er niet. NSC moet in deze constellatie proberen zo veel mogelijk voor elkaar te krijgen. Een ander deel heeft vanaf het begin grote scepsis en meent dat NSC zich niet kan opwerpen als hoeder van de democratische rechtsstaat en fatsoenlijk bestuur en tegelijkertijd samenwerkt met een partij die zich daar juist weinig van aantrekt.
Ook in de manier waarop beslissingen worden genomen, is NSC een tegenpool van de PVV. Wilders bepaalt alles zelf. Fractievergaderingen duren nooit lang, discussies zijn er amper. Bij NSC is er voortdurend overleg en de vaak eigenzinnige Kamerleden hebben volop inspraak. Omtzigt is zelf ook iemand die lang wikt en weegt, en sinds zijn burn-out moet hij de leiding ook nog eens delen met waarnemend fractievoorzitter Van Vroonhoven en vicepremier Van Hijum – al belt hij zelf wel in bij de meeste vergaderingen.
In het BPO van donderdagavond 14 november worden geen knopen doorgehakt, maar ook dat heeft consequenties. In de politiek kan wat er níét besloten wordt net zo belangrijk zijn als wat er wel besloten wordt. Tegenstanders van de samenwerking met de PVV hebben hun hoop gevestigd op minister van Binnenlandse Zaken, Judith Uitermark. Zij heeft beloofd de grenzen te bewaken en heeft volgens een ingewijde eerder ook toegezegd dat de NSC-bewindsliedenploeg zich niet uit elkaar laat spelen. Als één NSC’er vertrekt, gaan ze allemaal.
Maar dat gebeurt die donderdagavond niet. Achahbar vertrekt, dat staat vast. De rest wil alles nog laten bezinken. En verklaart zich dus niet automatisch solidair.
Crisis
Nora Achahbar rijdt vrijdagochtend voor de laatste keer naar het Catshuis. In de ministerraad, waar opnieuw alle staatssecretarissen aanschuiven om mee te praten over hun financiële belangen naar aanleiding van de Idsinga-affaire, maakt de NSC-staatssecretaris haar besluit bekend.
De schok is nog groter als NSC-vicepremier Van Hijum vervolgens duidelijk maakt dat het geen uitgemaakte zaak is dat de rest van de NSC-bewindspersonen wel blijft zitten. De andere partijen realiseren zich dat daarmee het voortbestaan van het kabinet in de waagschaal ligt. Premier Schoof schorst de vergadering. Niemand mag het Catshuis verlaten.
De NSC-bewindspersonen trekken zich terug in een zaal voor overleg. De rest blijft verbijsterd achter. PVV’ers, VVD’ers en BBB’ers slenteren urenlang rond in afwachting van wat gaat komen.
Buiten het Catshuis worden NSC-Kamerleden voor het eerst op de hoogte gesteld van de gebeurtenissen binnen hun partij. Ze krijgen vrijdagochtend onaangekondigd een uitnodiging voor een digitaal crisisberaad rond 11.30 uur. Een half uur na het einde van die vergadering ligt het nieuws op straat via de NOS: Achahbar stapt op.
Op basis van anonieme bronnen wordt als een van haar beweegredenen genoemd: ‘Afgelopen maandag, tijdens de ministerraad, zou het hoog opgelopen zijn, en zouden naar de mening van Achahbar racistische uitspraken zijn gedaan.’ Het verhaal wordt bevestigd door andere bronnen, binnen en buiten NSC. Meerdere media komen met voorbeelden van uitspraken die tijdens de ministerraad en zogenoemde onderraden, waarin onderwerpen in kleinere kring worden voorbereid, gedaan zouden zijn.
Door de beschuldiging van racisme lijkt een vertrek van NSC uit het kabinet nagenoeg onvermijdelijk. Hoe kan de rest van de NSC-bewindspersonen aanblijven, terwijl een NSC-staatssecretaris opstapt vanwege zo’n ernstig vergrijp?
Bij de andere coalitiepartijen leiden de berichten tot verongelijktheid en paniek. De VVD is woedend dat ook minister van Financiën Heinen in verband wordt gebracht met racistische uitspraken. De liberalen vermoeden dat NSC een verhaal aan het construeren is om een exit uit het kabinet te verantwoorden.
De gebeurtenissen in het Catshuis leiden tegelijkertijd tot onrust op het ministerie van Financiën. De hoogste ambtenaar, secretaris-generaal Bas van den Dungen, ziet in verschillende media berichten langskomen dat staatssecretaris van Financiën Achahbar mede opstapt vanwege uitspraken die minister van Financiën Heinen zou hebben gedaan.
Van den Dungen wil voorkomen dat er onrust ontstaat op het departement en overweegt even om die dag al stelling te nemen, zo schrijft hij later in een mail aan alle ambtenaren met de titel: ‘Jullie zijn mij allemaal even dierbaar.’ ‘Ik wilde voor al die mensen die bij ons werken zo snel mogelijk een geluid laten horen, namelijk dat iedereen erbij hoort bij Financiën’, aldus Van der Dungen. Uiteindelijk besluit de topambtenaar toch af te wachten met het sturen van die boodschap, omdat hij niet de indruk wil wekken dat het ministerie partij kiest in het conflict.
Het illustreert hoe hoog de temperatuur die dag oploopt in Den Haag en hoe groot de belangen zijn. Op het ministerie van Infrastructuur heerst al langer grote onrust vanwege de uitspraak van PVV-staatssecretaris Jansen over ‘minder Marokkanen’. Het vertrek van Achahbar kan een nog grotere impact hebben op het functioneren van het ambtenarenapparaat en daarmee de overheid, zeker als racisme in de ministerraad de aanleiding is.
Iedereen schrikt uiteindelijk terug voor de consequenties van een kabinetscrisis, blijkt uiteindelijk in een overleg tussen premier Schoof, de vier fractievoorzitters en de vier vicepremiers. Vanaf dat moment hebben alle partijen er belang bij de beschuldigingen van racisme in de kiem te smoren. PVV, VVD, en BBB willen van het stigma af, de NSC’ers moeten kunnen verdedigen dat ze in het kabinet blijven. Dat kan alleen als er ‘geen sprake was en is van racisme in de ministerraad’, zoals premier Schoof steeds zal herhalen.
Is het kabinet gered? Vanavond wel, laat een bron op dat moment weten. Het voorbehoud is op z’n plaats. Onduidelijk blijft of de hele NSC-fractie nog aan boord is.
Gevecht
Rond 22.00 uur lekt via meerdere media uit dat het kabinet gered is. In een appgroep van NSC’ers leidt die berichtgeving tot ongeloof. Het zal wel weer ‘een spin’ zijn van de VVD, zo wordt er geopperd.
Als het nieuws toch waar blijkt, is lang niet iedereen opgelucht, zo blijkt dezelfde avond nog als de fractie om 23.00 uur kort wordt bijgepraat over de gebeurtenissen. Op zaterdagochtend is er opnieuw een vergadering, waarin de verdeeldheid ook aan het licht komt. Besloten wordt om de gemoederen te laten bedaren en zondagavond verder te praten. Even wordt gedacht aan een fysieke bijeenkomst ergens in het land, maar het blijft toch bij een digitale vergadering.
In de tussentijd is er volop contact tussen individuele Kamerleden. Een scheuring is een reële optie. Duidelijk is dat sommige fractieleden zullen opstappen als NSC toch verdergaat in de coalitie. Omgekeerd zijn er ook NSC’ers die aangeven dat ze uit de partij stappen als het kabinet ten val wordt gebracht. Daartussenin zitten verschillende gradaties van twijfelaars.
Achahbar speelt uiteindelijk een belangrijke rol in het interne gevecht. De vertrokken staatssecretaris neemt zondag deel aan de fractievergadering om haar positie toe te lichten. Ze benadrukt dat ze niet is opgestapt vanwege racisme in de ministerraad en heeft er alle begrip voor dat andere NSC-bewindspersonen op hun post zijn gebleven. Ze zegt dat de fractie zijn eigen afweging moet maken.
De voorstanders van regeringsdeelname hebben aan die boodschap genoeg. Achahbar vindt het goed dat NSC doorgaat en bevestigt dat er geen sprake was van racisme. Toch klopt dat laatste niet helemaal. Achahbar zegt dat ze niet is opgestapt vanwege racisme, maar dat betekent niet dat er geen racisme was. Ze weigert daar juist een oordeel over uit te spreken.
Niet iedereen laat zich dan ook overtuigen. Het vertrek van Achahbar is in hun ogen een teken aan de wand. Ze vertrekt omdat het kabinet volgens haar vooral bijdraagt aan verdere maatschappelijke verdeeldheid, zeker sinds de gebeurtenissen in Amsterdam. Wat moet NSC dan nog in de coalitie?
Op maandag voert het fractiebestuur nog gesprekken met individuele Kamerleden, maar het lukt niet om iedereen op één lijn te brengen. In de fractievergadering een dag later, waarbij ook Pieter Omtzigt inbelt, wordt de tweestrijd op de spits gedreven. Aan de twijfelaars wordt duidelijk gemaakt dat ze voor een keuze staan. Wie het niet meer ziet zitten, moet nu vertrekken. Wie doorgaat, zit in de bus en blijft in de bus.
De twee grootste sceptici, Rosanne Hertzberger en Femke Zeedijk, trekken hun conclusies. De rest blijft om uiteenlopende redenen zitten: het land wordt niet in een bestuurscrisis gestort, de partij krijgt de kans om zich te herpakken met een herstellende Pieter Omtzigt aan het roer, NSC kan blijven werken aan de eigen plannen en tegenwicht bieden aan de populistische tendensen van de PVV, VVD en BBB. Wie moet het anders doen?
Het kabinet is na de NSC-fractievergadering van dinsdag pas echt gered, maar moeizaam zal het blijven, blijkt later in de week. NSC-minister Caspar Veldkamp benadrukt in de Tweede Kamer dat Nederland het arrestatiebevel van het Internationaal Strafhof tegen Benjamin Netanyahu zal uitvoeren. Tegelijkertijd hekelt Geert Wilders op X het besluit van het internationaal instituut als een teken dat ‘de wereld gek is geworden’.
Het is slechts een van Wilders’ vele X-berichten, maar soms kunnen die onvoorziene consequenties hebben.
Reacties
Een reactie posten